WAYANA’yı şarap kültürüne odaklanan bugünkü formatıyla hayata geçirdiğimiz, iki yıla yaklaşıyor. 2022 yılında bu faaliyete başladığımızda Türkiye’de içkiye dönük reklam yasağı zaten yedi yıllık bir geçmişe sahipti. Paylaşımlarımızda şaraba yer verdiğimiz için Instagram hesabımız bloke edilip kapatıldı. Bu nedenle WAYANA Wine Bar adıyla yaptığımız tanıtımlar konusunda çok dikkatli olmaya çalışıyoruz. Uygulama o kadar trajikomik ki, yayınevleri adında şarap geçen kitapları yayınlamak konusunda endişe taşıyorlar, bundan cezaî sorumluluk çıkabileceğini düşünüp uzak durmayı tercih ediyorlar. Bu kısıtlayıcı yaklaşımın yaşadığımız topraklardaki geçmişine anlamak için Osmanlı’daki şarap yasaklarına yakından baktık.

Altı yüz yılı aşkın bir süre geniş bir coğrafyaya hükmeden Osmanlı Devleti’nin şarapla inişli çıkışlı bir ilişkisi olmuş. Hanedanlık yapısının Müslüman bir soydan gelmesi ve halkın önemli bir bölümünün Müslüman olmasına rağmen, farklı etnik kökenden olan ve farklı dinlere mensup grupların bir arada yaşaması, içkiye dönük kısıtlayıcı kuralların da dönemsel olarak büyük farklılıklar göstermesiyle sonuçlanmış. Böylece gayrimüslim tebaanın, Müslüman halk için geçerli olan yasaklardan en az etkilenmesi amaçlanmış.

Şer’i kurallara dayalı ve Müslümanlar için geçerli içki yasağı her zaman geçerli olmakla birlikte, tarih kayıtları Osmanlı Devleti’nde içkinin tümüyle yasaklandığı dönemler olduğunu da gösteriyor. Yasakların süreleri elbette ki farklılıklar göstermiş. Bu yazıda, Osmanlı Devleti’nde hangi padişahlar döneminde içki yasağının uygulandığını bir bütün olarak derlemeye çalıştık. Bu değişimlerin devletin yaşam süresi içindeki paylarının ne kadar olduğunun irdelenmesi, Osmanlı dönemini değerlendirmek açısından şüphesiz önemli ipuçları barındırıyor. Fakat belki daha da ilginç olanı, yasakların konulduğu zamanlarla ilgili bilgimiz olmasına rağmen ne zaman yürürlükten kalktıkları tarihsel kayıtlardaki muğlaklık.

Aşağıda, kronolojik olarak içki yasağı koyan padişahları ve hükümranlık yıllarını bulabilirsiniz.

1. Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566; aynı zamanda Osmanlı tarihindeki en uzun yasak uygulaması: 1555-1566)
2. II. Selim (1566-1574)
3. III. Murad (1574-1595)
4. III. Mehmed (1595-1603)
5. I. Ahmed (1603-1617)
6. IV. Murad (1623-1640)
7. IV. Mehmed (1648-1687)
8. III. Selim (1789-1807)
9. II. Mahmud (1808-1839)

Unutmamak lazım ki, yasak süresi kadar yasakların gerekçelerini incelemek de bir o kadar değerli. Tespitlerimize birkaç başlıkta birlikte bakalım:

1. Yalnız içkiyle sınırlı yasakların olduğu uygulamalar göreceli daha az. Yasak içeriği çoğunlukla içkinin yanı sıra boza, kahve ve tütünü de içerecek şekilde daha geniş tutulmuş.
2. Yasaklananların içki, kahve, boza, nargile, afyon olduğunu düşünmek de yanıltıcı olur. Esas yasaklanan maddeler değil bu maddelerin servis edildiği yerler: meyhaneler, bozahaneler, kahvehaneler, vs.
3. Bu yasaklarla mekanların hedeflenmesi aslında sadece içki servisinden kaynaklanmamış. Bu mekanlar dönemin toplumsal haberleşme ağı olan kulaktan kulağa (fısıltı gazetesi) iletişiminin uzunca bir dönem vukuu bulduğu yerler olmuş. Bu yanıyla devlet politikasıyla çelişen her türlü bilginin yayılmasını önlemek ya da en azından zorlaştırmak için bu mekânların kapatılması ve iletişim kanalının kesilmesi amaçlanmış.
4. Yukarıdaki keyif verici madde (eski adlarıyla müskirat ve mükeyyifat) yasağıyla doğrudan ilgisi olmamakla birlikte kapatılan bir esnaf mekânı daha var: berberler.

1800’lerin ilk çeyreğinden sonra içkiye dönük hiçbir yasak getirilmemiş. Bunun belki birden çok sebebi var; fakat birinci sıraya konması gereken gerekçe (geleneği günümüzde de devam eden) içki satışlarından sağlanan vergi geliri. Aslına bakarsanız Kanunî döneminden sonra uygulanan yasakların hepsinin kısa süreli olmasının sebebi, giderek zayıflayan Osmanlı maliyesinin içkiden elde ettiği vergi kazancını kaybetmeyi göze alamaması.

Derviş Tuğrul Koyuncu’nun kaleme aldığı “Osmanlı İmparatorluğu’nda İçki Üretimi ve Tüketimi” adını taşıyan kitabı, bu konuya meraklı şarap severlere öneririz.