Bazen çöküşün tohumları, bizzat refahın toprağına ekilir. Truva’nın parlayan surlarının altında, toprak kendi hırsının ağırlığıyla sessizce çatlıyordu.

Bugün çevresel yıkımı düşündüğümüzde aklımıza petrol platformları, kömür santralleri ya da plastik adaları geliyor. Oysa sanayi çağından çok önce, antik toplumlar da ekosistemlerini uçurumun kıyısına itmişlerdi.

Bunun çarpıcı örneklerinden biri, Erken Tunç Çağı Truva’sıdır. Ekonomik parlaklığın, kalıcı ekolojik maliyetlerle gölgelendiği bir hikâye… Bu yalnızca yenilik ve başarı öyküsü değil; aşırılık, tükeniş ve kontrolsüz büyümenin gizli bedelleri üzerine bir uyarıdır.

Yükselişin Arkasındaki Motor: Kitle Üretim

MÖ 2500–2300 arasında Truva, Kuzeybatı Anadolu’da bir güç ve yenilik merkezi olarak ortaya çıktı. Homeros’un İlyadasından yüzyıllar önce, 10.000 kişiye ulaşan nüfusuyla canlı bir yerleşimdi.

Kazılar, mütevazı bir köyden planlı sokaklara, anıtsal taş yapılara ve farklı mahallelere sahip bir “erken kent”e dönüşümünü ortaya koydu. Bu dönüşümün kalbinde ise kitle üretimi vardı. Mezopotamya’dan esinlenen çark, seramik üretimini devrimleştirdi; hızlı, tek tip ve büyük ölçekli üretim sağladı.

Evlerde yapılan zanaat, atölyelere taşındı; emek uzmanlaştı, ticaret coğrafi sınırları aştı. Standart ağırlıklar ve mühürler, giderek ticarileşen dünyada koordinasyonun araçları oldu.

Ama ilerleme, o zaman da bugün olduğu gibi, bedelsiz değildi.

Refahın Bedeli: Tükeniş

Truva’nın zenginliği, bitmek bilmez çıkarıma dayanıyordu. Anıtsal yapılar için taş ocakları, seramik fırınları için nehir kenarlarından çekilen kil, odun için soyulan ormanlar… Tarım da yoğunlaştı: nadas terk edildi, tekdüze ekim tercih edildi. Verimi düşük ama dayanıklı buğday türleri (emmer, einkorn) toprağı tüketiyor, besin değerini düşürüyordu.

Ormanların yok edilmesiyle erozyon arttı. Dağ yamaçları çıplaklaştı. Küçükbaş sürülerinin otlatılması toprağı daha da zayıflattı. Su tutma kapasitesi azaldı, biyolojik çeşitlilik düştü. Truva’yı besleyen ekolojik denge yavaş yavaş çökmeye başladı.

MÖ 2300 civarında sistem kırılma noktasına geldi. Büyük bir yangın kenti vurdu; anıtsal yapılar terk edildi, yerlerini küçük evler ve çiftlikler aldı. Çöküşte siyasal gerilimler ve dış tehditler rol oynamış olabilir ama toprak yorgunluğu, ormansızlaşma ve kıtlık riski bu sürecin göz ardı edilemeyecek arka planıydı.

Yeniden Denge Arayışı

Felaketin ardından toplum, ihtişam yerine uyuma yöneldi. Çiftçiler ürün çeşitlendirdi, risk dağıldı, toprak kısmen toparlandı. Truva kaybolmadı; bin yıl daha yaşamaya devam etti, ama kendi yarattığı krizin gölgesinde.

Bugün İçin Dersler

Truva’nın hikâyesi yalnızca arkeolojik bir merak değil, bir ayna. Ekonomik hırsın ekolojik sınırları aştığı her çağda, uyarı işaretleri vardı: düşen verimler, incelen ormanlar, eriyen topraklar… Ancak sonsuz büyüme illüzyonu hep cazip geldi.

Benzerlikler bugüne çok tanıdık. Kaynak tüketimi, kısa vadeli kazanç ve çevresel ihmaller hâlâ küresel ekonomimizin merkezinde. Teknolojiler değişti ama zihniyet aynı kaldı: tüket, at, genişle ve tekrar et.

Yine de Truva bir umut da sunuyor: aşırılığın ardından uyum, yıkımın ardından dayanıklılık mümkün. Bize hatırlatıyor: sürdürülebilirlik modern bir ideal değil, çağlar ötesi bir zorunluluk.

Truva, hiçbir toplumun ekolojik aşırılığın sonuçlarından muaf olmadığını gösteriyor. Dengesizliğin işaretleri her zaman orada – yalnızca görmezden gelmek kolay. Onları dikkate alıp almamak ise bize kalıyor.