Bu yazıya eşlik eden harita, bir dil uzmanı tarafından hazırlanmış. Son derece kolay anlaşılan, şarap sözcüğünün hangi arkaik dillerden günümüze kadar evrilerek geldiğini anlatıyor. Dikkat ederseniz haritanın Avrupa kıtasının neredeyse bütününü kapsayan ortak renk, aslında ülkemizin ev sahipliği yaptığı Hitit uygarlığının tabletlerle bize ulaşan dilinden beslendiğini gösteriyor. (İzin verirseniz bizim adımız olan WAYANA’nın da aynı kökten geldiğini hatırlatalım.) Hititçe, yazıya geçen en eski Proto Hint-Avrupa dil ailesi örneklerinden birisi olarak kabul ediliyor. 

Avrupa kıtası içinde bu kökten gelmeyen ve lokal olarak kullanılan birkaç örnek görüyoruz. Açık yeşil renkle belirtilen ülke Macaristan; şarap karşılığı kullanılan sözcük ‘bor’. Farsça kökenli olup Türkler vasıtasıyla Macarlara aktarıldığını haritanın lejandında görüyoruz. Komşumuz Yunanistan da şarap karşılığında ‘krasis’ sözcüğünü kullanıyor. Eski Yunan dilinde karıştırmak anlamına gelen bu sözcük, antik Yunan metinlerinde şarabın içine su (ve diğer katkı maddeleri) katılmasıyla da açıklanıyor. Fransa-İspanya sınırındaki küçük bir bölgede de eski Bask dilinden gelen ‘ardo’ sözcüğü var. 

Ülkemiz ve Türk kökenli devletler günümüzde şarap sözcüğünü kullanıyorlar. Türk boylarının İslamiyet’i seçmelerinden sonra giderek artan oranda Arapça sözcüğün dili işgal etmesi, şarap sözcüğünün de yerleşmesiyle sonuçlanmış. Türkler şarapla daha önceden tanışmış olduklarına göre acaba İslamiyet öncesi hangi sözcük ya da sözcükler şarap anlamında kullanılıyordu?

Eski Uygur Türkçesinde ‘bor’ sözcüğü şarap anlamında kullanılırmış. Bu sözcüğün bugün Macarcada kullanıldığını hemen hatırlayalım. Bor sözcüğünün eş anlamlısı olarak kullanılan ‘süçig’ sözcüğü de Uygurlarda şarap anlamında kullanılırken Orhon Türkçesinde süçig, tatlı anlamında da kullanılmış.

Zaman içinde ilerleyip Karahanlılar döneminin kayıtlarında da süçig sözcüğünün hem tatlı anlamında hem de içecek bağlamında şarap anlamında yer bulduğunu görüyoruz. Kıpçak Türkçesinde süçig sözcüğünde fonetik değişim görülüyor ve tatlı üzümden yapılan şarap anlamında ‘süçü’ ve ‘suçu’ formunda kullanımın sürdüğü anlaşılıyor.

15. yüzyıldan sonra Çağatay Türkçesinde ‘süçi’ şarap, ‘süçi-hane’ şarap dükkânı, ‘süçük’ tatlı, lezzetli, hoş anlamlarında yer bulur. Osmanlı sözlüklerinde ‘süçik’ ve ‘süçüg’ şarap karşılığında yer almakla birlikte kullanım sıklığı şerâb, mül, mey, hamr, bâde, şira gibi Arapça sözcüklerinin giderek gerisine düşer.

Türkiye Türkçesinde artık yeri kalmayan süçi ve süçig, yerini tümüyle şaraba bırakır. Ancak yöresel olarak ‘süci’nin Konya ve Tokat’ta, ‘sücü’nün İzmir’de, ‘sünci’nin de Ordu’da kullanım örneklerinin olduğunu kayıtlar göstermektedir.

‘Tatlı’ ve ‘şarap’ anlamlarını eşzamanlı olarak taşıyan ‘süç’ kökenli bu kullanımın fermantasyona uğrayarak tatlılaşan süt kökünden türediği konusunda araştırmacıların gösterdiği işaretler dikkat çekicidir. Bugünkü kullanımımızda artık yer bulamasa da Türkçemizin geçmişinde Arapçadan ithal edilmemiş, kendi dilimizden türettiğimiz bir sözcüğümüzün bulunması hoş bir duygu.

Bu yazıda referans olarak Caşteğin Turgunbayer ve Hasan İsi’nin “Kısrak Sütünden Şaraba: Eski Türk Kültüründe ‘SÜÇİG’ Kelimesi Üzerine Değerlendirmeler” adlı çalışmasını kullandım. Yazarların her ikisine de bu çalışmalarından ötürü teşekkür ederiz.